ESSAY and CARTOON on BIOMASSIVE CLEAR-CUT (Dutch - 2018)
Essay 2018
Biomassale kapgekte, de Waan van Wiebes
Vanwege de houtkoorts ziet Wiebes door de bomen het bos niet meer.
Onze VVD-minister van Economische zaken en Klimaat Erik Wiebes beweert dat er alleen snoeihout in biomassa zit en daar beargumenteert hij de vergeven 11,4 miljard subsidie aan de biomassa-lobby mee. Het verbranden van hout in 628 biomassacentrales is een oplossing uit de steentijd en is tegelijk het meest innovatieve plan waar de regering in het kader van de energietransitie mee op de proppen komt. Een plan dat bovendien gebaseerd is op een truc en een leugen.
De truc: de CO2-uitstoot van biomassacentrales hoeft niet te worden meegerekend in de CO2-emissie boekhouding om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen [1]. De leugen: citaat van Wiebes in de Eerste Kamer[2] “...als wij oerbossen in kolencentrales gaan gooien snapt iedereen dat dat nep is, maar wij gebruiken biomassa die de reststromen zijn van al eeuwenoude reguliere houtproductie en dat is dunningshout, snoeiafval en restafval van de houtindustrie, en er gaan dus geen oerbossen in kolencentrales...”
Omdat er in Nederland helemaal geen oerbossen bestaan, kan Wiebes zonder te liegen beweren dat er geen oerbos verbrand wordt, want wat er niet is kan je ook niet verbranden. Door het oerbos te noemen omzeilt hij de kwestie van hele bossen, hele bomen en dus stamhout in biomassa. Dat er alleen reststromen verstookt worden is wel een concrete leugen. Er gaan wel degelijk hele percelen bos i.p.v. snoeiafval in de biomassa en er zijn bewijzen voor dat er hele bomen uit Nederlandse bossen de shredder in gaan voor biomassa [3].
Bovendien is de houthonger van 628 nieuwe biomassacentrales zo groot dat de alom gekapte Nederlandse bossen slechts in 10% van de behoefte voorzien. Een immense 90% komt uit het buitenland, met name North Carolina en Estland. De allergrootste biomassa-producent ter wereld, Enviva uit North Carolina, die in 2021 drie miljoen ton naar Nederland zal verschepen [4], schrijft zelf in zijn jaarverslag dat 4/5 van de biomassa stamhout is. Wij verstoken dat dus.
Even in perspectief: de laatste 25 jaar is wereldwijd 50% van alle bossen verdwenen. Door de groeiende biomassa-gekte, de branden van Bolsonaro, de taigabranden en de steeds zwaardere Australische bushfires is de ontbossing en daarmee de CO2-uitstoot op hol geslagen. Jaarlijks daalt het zuurstofgehalte in de atmosfeer met 30 miljard ton, maar door fotosynthese wordt vijf miljard ton gerecupereerd, waardoor het jaarlijks verlies op 25 miljard ton geraamd wordt. [5]
De daling van het zuurstofgehalte zal nu steeds sterker toenemen.
Voor elektriciteit verstookte biomassa stoot vele malen meer CO2 uit dan door fossiele brandstof opgewekte elektriciteit. Het is namelijk 3 maal vervuilender dan gas en bijna anderhalf maal vervuilender dan steenkool, en fossiel opgewekte elektriciteit wordt uit ongeveer evenveel kolen en gas opgewekt.
Bovendien komt de aanzienlijke CO2-footprint van oogst, productie en vervoer daar nog eens bovenop. Vooral bij overzeese import is dat fors. Wist u dat voor de productie van pellets (biomassa houtkorrels) uit houtsnippers deze tweemaal met hete lucht gedroogd moeten worden en vervolgens gekoeld? Een enorm energieverslindende productiemethode. De productiekosten van pellets zouden zonder de miljardensubsidies volledig onbetaalbaar zijn.
De biomassa-lobby stelt dat het verstoken van biomassa CO2-neutraal is omdat die CO2 weer door de bomen wordt opgenomen. Ze laten daarbij achterwege dat het tientallen jaren duurt om dat weer in nieuwe bomen vast te leggen, terwijl de CO2 wel nu meteen allemaal vrijkomt. Bovendien blijft de nieuwe aanplant sterk achter. Als we van dat complete plaatje alles bij elkaar optellen is de CO2-som van biomassa oogst, productie, verscheping en verbranding ruim viermaal hoger dan bij de fossiele brandstof aardgas. Let wel, dit is geen pleidooi voor fossiele brandstoffen, maar wel voor een oplossing die minder in plaats van meer CO2 oplevert, want daar was het nu juist allemaal om te doen.
Een aldoor maar herhaalde mantra van de biomassa-lobby is dat stamhout veel meer opbrengt als planken en balken dan als houtsnippers. Echter door de 11,4 miljard Nederlandse subsidie is het juist andersom. In het O2 Journaal is te zien dat in Estonia de houtkoorts zelfs zo groot is en de opbrengsten kennelijk zo lucratief zijn, dat er dag en nacht wordt geoogst. [6]
Elke boswandelaar zal erkennen dat het inmiddels niet meer mogelijk is een wandeling in een Nederlands bosgebied te maken zonder geconfronteerd te worden met kaalslag. Kijk op Google Earth naar de historische satellietfoto’s van een willekeurig stuk bos in Nederland, en schrikbarende kaalslag van bospercelen vanaf 2013 is zichtbaar.
Die kaalslag ontstond nadat Rutte Staatsbosbeheer (SBB) de opdracht gaf zich zelfstandig te gaan gedragen en honderd miljoen moest gaan ophoesten. SBB gedraagt zich sindsdien als een verzelfstandigde commerciële biomassa-producent. Maar kennelijk zijn ze toch niet echt zelfstandig want ze vallen nog altijd onder de minister van LNV, moeten verantwoording aan het ministerie van Financiën afleggen, ontvangen nog altijd 89 miljoen rijkssubsidie [7] en heten nog altijd Staatsbosbeheer. Hun wettelijke taak is het beheren en duurzaam tot maatschappelijk nut brengen van de toevertrouwde terreinen. Ze stellen zelf dat dit te karakteriseren valt als groen nutsbedrijf. [8] Daar gaat natuurbehoud over in brandhout.
In hun propagandafilm [9] wordt letterlijk gezegd: “Mensen denken dat we kappen om geld te verdienen, maar het geld dat verdiend wordt, gebruiken we voor ons natuurbeheer.” Dat beheer geloven we, maar er wordt dus eenvoudigweg door SBB zelf erkend dat er gekapt wordt om geld te verdienen... Het jaarverslag 2018 van SBB meldt een opbrengst van hout en biomassa van 27,4 miljoen [10].
Henk Wanningen, Hoofd productgroep biomassa bij Staatsbosbeheer en verantwoordelijk voor de sector 'Hout en biomassa' is tevens eigenaar/directeur van het bedrijf Bio Enerco BV, dat houtige biomassa levert. Als hoofd biomassa van SBB verkoopt hij aan zichzelf als directeur van Bio Enerco de houtsnippers [11]. Dit zal vast geen marktconforme prijs zijn en verklaart meteen waarom SBB relatief weinig aan biomassa verdient (naar eigen zeggen slechts 6 miljoen). Bio Enerco verkoopt vervolgens wel met marktconforme prijzen, en dus een heel aardige winst, de biomassa aan Energiehout BV, die het weer doorverkoopt aan de centrales van o.a. Vattenvall. En wie krijgt de subsidie voor biomassa? SBB beweert dat zij die subsidie niet krijgen, dus moet dat dan verderop in de keten zitten. Onze bossen, want de SBB-bossen zijn van ons allemaal, worden dus gekapt voor persoonlijk winstbejag.
Maar nu terug naar Wiebes, die met het dichtdraaien van de Groningse gaskraan ook meteen al het gas dan maar afschaft. Het is niet slim om in de energietransitie nu al met aardgas, de schoonste vorm van fossiele brandstof, te stoppen. Het laat een VVD knieval zien. Doorgaan tijdens de energietransitie met meer Russisch gas kan natuurlijk niet, want dat vindt Trump niet goed. Professor Smulders van de TU Eindhoven is er duidelijk over. Juist niet nu van het gas af en zeker niet biomassa opstoken. Dat geeft een enorme impuls aan de CO2-emissie [12].
Laten we die 11,4 miljard van Wiebes niet heel dom in de verbrandingsoven gooien, maar juist besteden aan werkelijk effectieve energietransitie- en CO2-oplossingen binnen een intelligent totaalconcept. Enkele ideeën die ik las die in zo'n concept zouden kunnen passen zijn:
• naast stoppen met steenkool ook direct en volledig stoppen met biomassa,
• terugdringen verbruik olie en in de energietransitie nog even doorgaan met aardgas,
• focus op de ontwikkeling van de waterstofeconomie [13] en energieopslag zoals: waterstofgas, H2fuel [14] en de Battolyser [15],
• wind- en zonne-energie meer op zee en in woestijnen, met name in arme en warme landen zodat zij duurzame inkomsten uit export hebben, (duurzame win-win),
• meer investeren in nuclear research om van destructieve kernsplitsing naar constructieve kernfusie over te kunnen stappen of op zijn minst overgaan op Thorium,
• energieverbruik minderen door duurzaamheid, isolatie, korte vluchten duurder maken, minder vlees, lokale productie, vaker thuis werken, etc.
• meer duurzame nieuwe ideeën voor de productie van voedsel ontwikkelen zoals mosselen en oesters op windmolenbeddingen,
• CO2-opslag door de bescherming van bos, grootschalige (her)bebossing, houtbouw en olivijn,
• adviezen volgen van experts, klimaatwetenschappers en consensusgroepen als Urgenda [16] en EASAC [16]
En dat is maar een greep, er is een enorme zee van met name Nederlandse innovatieve initiatieven.
Het water overwonnen we vorige eeuw met de Deltawerken, en waterhuishouding werd onze export-expertise, nu is het tijd voor de geïntegreerde Energie- en Klimaatwerken waarmee we de wereld zullen veroveren.
Let's make the Netherlands innovative entrepreneurs again. Dat zou onze VVD’er Wiebes toch moeten aanspreken? Het is dan wel zaak snel te voorkomen dat die 11,4 miljard opgaat in biomassa-rook.
1artikelAD ‘Biomassa is bom onder het klimaat’https://www.ad.nl/nieuws/biomassa-is-bom-onder-het-klimaat~a2cd6d8c/
2 O2 Journaal, op 00:35 Wiebes tijdens de motie Koffeman in de 1e kamerhttps://vimeo.com/372851621
3 - Ecopower verwerkt Nederlands stamhout tot biomassa.https://youtu.be/Fet2zceG9VI
- film Biomassale Kaalkap. 05:30 Stamhout gaat de shredder inhttps://vimeo.com/356584707
- research naar hele bomen in biomassahttps://www.biomassmurder.org/research/whole-trees.html
- jaarringtest toont stamhout aanhttps://www.tropism.eu/oproep-monsters-biomassa.html
4 Enviva business overview, pag 21https://ir.envivapartners.com/sites/envivabiomass.investorhq.businesswire.com/files/doc_library/file/EVA_Investor_Presentation_January_2020_vFinal.pdf
5 Wetenschappers van de Universiteit van East Anglia: Elk jaar 25 miljard ton minder zuurstof in atmosfeer.
https://www.ad.nl/wetenschap/elk-jaar-25-miljard-ton-minder-zuurstof-in-atmosfeer~aff67930/
6 O2 Journaal, op 02:44 nachtelijke kaalkap in Estlandhttps://vimeo.com/372851621
7 Jaarverslag SBB 2018, pag. 54 post 13A,B:https://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/feiten-en-cijfers
8 Onder het kopje Zelfstandig bestuursorgaanhttps://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/organisatie
9 SBB promo filmpje op 01:45 https://youtu.be/lK_3H3zbJ3g
10 Jaarverslag SBB 2018, pag. 54 post 17:https://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/feiten-en-cijfers
11 Flowchart van de SBB constructiehttps://www.tropism.eu/belangenverstrengeling-bij-staatsbosbeheer.html
12 David Smulders TU Eindhoven bij RTL Zhttps://www.rtlz.nl/opinie/video/4947736/subsidie-biomassa-perverse-prikkel-afschaffen-tu-eindhoven
13 Manifest Watersof Coalitiehttps://storage.googleapis.com/planet4-netherlands-stateless/2018/06/Manifest-Waterstof-Coalitie.pdf
14 H2fuel, waterstof in poedervorm https://h2-fuel.nl
15 Battolyser, toekomst van grootschalige electiciteitsopslaghttps://www.tudelft.nl/2018/tu-delft/eerste-battolyser-voor-elektriciteitsopslag-en-waterstofproductie-in-groningen-dankzij-waddenfonds/
16 40 puntenplan vanUrgendahttps://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/40-puntenplan/
17 EASAChttps://easac.eu/press-releases/details/easac-s-environmental-experts-call-for-international-action-to-restrict-climate-damaging-forest-bioe/
Biomassale kapgekte, de Waan van Wiebes
Vanwege de houtkoorts ziet Wiebes door de bomen het bos niet meer.
Onze VVD-minister van Economische zaken en Klimaat Erik Wiebes beweert dat er alleen snoeihout in biomassa zit en daar beargumenteert hij de vergeven 11,4 miljard subsidie aan de biomassa-lobby mee. Het verbranden van hout in 628 biomassacentrales is een oplossing uit de steentijd en is tegelijk het meest innovatieve plan waar de regering in het kader van de energietransitie mee op de proppen komt. Een plan dat bovendien gebaseerd is op een truc en een leugen.
De truc: de CO2-uitstoot van biomassacentrales hoeft niet te worden meegerekend in de CO2-emissie boekhouding om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen [1]. De leugen: citaat van Wiebes in de Eerste Kamer[2] “...als wij oerbossen in kolencentrales gaan gooien snapt iedereen dat dat nep is, maar wij gebruiken biomassa die de reststromen zijn van al eeuwenoude reguliere houtproductie en dat is dunningshout, snoeiafval en restafval van de houtindustrie, en er gaan dus geen oerbossen in kolencentrales...”
Omdat er in Nederland helemaal geen oerbossen bestaan, kan Wiebes zonder te liegen beweren dat er geen oerbos verbrand wordt, want wat er niet is kan je ook niet verbranden. Door het oerbos te noemen omzeilt hij de kwestie van hele bossen, hele bomen en dus stamhout in biomassa. Dat er alleen reststromen verstookt worden is wel een concrete leugen. Er gaan wel degelijk hele percelen bos i.p.v. snoeiafval in de biomassa en er zijn bewijzen voor dat er hele bomen uit Nederlandse bossen de shredder in gaan voor biomassa [3].
Bovendien is de houthonger van 628 nieuwe biomassacentrales zo groot dat de alom gekapte Nederlandse bossen slechts in 10% van de behoefte voorzien. Een immense 90% komt uit het buitenland, met name North Carolina en Estland. De allergrootste biomassa-producent ter wereld, Enviva uit North Carolina, die in 2021 drie miljoen ton naar Nederland zal verschepen [4], schrijft zelf in zijn jaarverslag dat 4/5 van de biomassa stamhout is. Wij verstoken dat dus.
Even in perspectief: de laatste 25 jaar is wereldwijd 50% van alle bossen verdwenen. Door de groeiende biomassa-gekte, de branden van Bolsonaro, de taigabranden en de steeds zwaardere Australische bushfires is de ontbossing en daarmee de CO2-uitstoot op hol geslagen. Jaarlijks daalt het zuurstofgehalte in de atmosfeer met 30 miljard ton, maar door fotosynthese wordt vijf miljard ton gerecupereerd, waardoor het jaarlijks verlies op 25 miljard ton geraamd wordt. [5]
De daling van het zuurstofgehalte zal nu steeds sterker toenemen.
Voor elektriciteit verstookte biomassa stoot vele malen meer CO2 uit dan door fossiele brandstof opgewekte elektriciteit. Het is namelijk 3 maal vervuilender dan gas en bijna anderhalf maal vervuilender dan steenkool, en fossiel opgewekte elektriciteit wordt uit ongeveer evenveel kolen en gas opgewekt.
Bovendien komt de aanzienlijke CO2-footprint van oogst, productie en vervoer daar nog eens bovenop. Vooral bij overzeese import is dat fors. Wist u dat voor de productie van pellets (biomassa houtkorrels) uit houtsnippers deze tweemaal met hete lucht gedroogd moeten worden en vervolgens gekoeld? Een enorm energieverslindende productiemethode. De productiekosten van pellets zouden zonder de miljardensubsidies volledig onbetaalbaar zijn.
De biomassa-lobby stelt dat het verstoken van biomassa CO2-neutraal is omdat die CO2 weer door de bomen wordt opgenomen. Ze laten daarbij achterwege dat het tientallen jaren duurt om dat weer in nieuwe bomen vast te leggen, terwijl de CO2 wel nu meteen allemaal vrijkomt. Bovendien blijft de nieuwe aanplant sterk achter. Als we van dat complete plaatje alles bij elkaar optellen is de CO2-som van biomassa oogst, productie, verscheping en verbranding ruim viermaal hoger dan bij de fossiele brandstof aardgas. Let wel, dit is geen pleidooi voor fossiele brandstoffen, maar wel voor een oplossing die minder in plaats van meer CO2 oplevert, want daar was het nu juist allemaal om te doen.
Een aldoor maar herhaalde mantra van de biomassa-lobby is dat stamhout veel meer opbrengt als planken en balken dan als houtsnippers. Echter door de 11,4 miljard Nederlandse subsidie is het juist andersom. In het O2 Journaal is te zien dat in Estonia de houtkoorts zelfs zo groot is en de opbrengsten kennelijk zo lucratief zijn, dat er dag en nacht wordt geoogst. [6]
Elke boswandelaar zal erkennen dat het inmiddels niet meer mogelijk is een wandeling in een Nederlands bosgebied te maken zonder geconfronteerd te worden met kaalslag. Kijk op Google Earth naar de historische satellietfoto’s van een willekeurig stuk bos in Nederland, en schrikbarende kaalslag van bospercelen vanaf 2013 is zichtbaar.
Die kaalslag ontstond nadat Rutte Staatsbosbeheer (SBB) de opdracht gaf zich zelfstandig te gaan gedragen en honderd miljoen moest gaan ophoesten. SBB gedraagt zich sindsdien als een verzelfstandigde commerciële biomassa-producent. Maar kennelijk zijn ze toch niet echt zelfstandig want ze vallen nog altijd onder de minister van LNV, moeten verantwoording aan het ministerie van Financiën afleggen, ontvangen nog altijd 89 miljoen rijkssubsidie [7] en heten nog altijd Staatsbosbeheer. Hun wettelijke taak is het beheren en duurzaam tot maatschappelijk nut brengen van de toevertrouwde terreinen. Ze stellen zelf dat dit te karakteriseren valt als groen nutsbedrijf. [8] Daar gaat natuurbehoud over in brandhout.
In hun propagandafilm [9] wordt letterlijk gezegd: “Mensen denken dat we kappen om geld te verdienen, maar het geld dat verdiend wordt, gebruiken we voor ons natuurbeheer.” Dat beheer geloven we, maar er wordt dus eenvoudigweg door SBB zelf erkend dat er gekapt wordt om geld te verdienen... Het jaarverslag 2018 van SBB meldt een opbrengst van hout en biomassa van 27,4 miljoen [10].
Henk Wanningen, Hoofd productgroep biomassa bij Staatsbosbeheer en verantwoordelijk voor de sector 'Hout en biomassa' is tevens eigenaar/directeur van het bedrijf Bio Enerco BV, dat houtige biomassa levert. Als hoofd biomassa van SBB verkoopt hij aan zichzelf als directeur van Bio Enerco de houtsnippers [11]. Dit zal vast geen marktconforme prijs zijn en verklaart meteen waarom SBB relatief weinig aan biomassa verdient (naar eigen zeggen slechts 6 miljoen). Bio Enerco verkoopt vervolgens wel met marktconforme prijzen, en dus een heel aardige winst, de biomassa aan Energiehout BV, die het weer doorverkoopt aan de centrales van o.a. Vattenvall. En wie krijgt de subsidie voor biomassa? SBB beweert dat zij die subsidie niet krijgen, dus moet dat dan verderop in de keten zitten. Onze bossen, want de SBB-bossen zijn van ons allemaal, worden dus gekapt voor persoonlijk winstbejag.
Maar nu terug naar Wiebes, die met het dichtdraaien van de Groningse gaskraan ook meteen al het gas dan maar afschaft. Het is niet slim om in de energietransitie nu al met aardgas, de schoonste vorm van fossiele brandstof, te stoppen. Het laat een VVD knieval zien. Doorgaan tijdens de energietransitie met meer Russisch gas kan natuurlijk niet, want dat vindt Trump niet goed. Professor Smulders van de TU Eindhoven is er duidelijk over. Juist niet nu van het gas af en zeker niet biomassa opstoken. Dat geeft een enorme impuls aan de CO2-emissie [12].
Laten we die 11,4 miljard van Wiebes niet heel dom in de verbrandingsoven gooien, maar juist besteden aan werkelijk effectieve energietransitie- en CO2-oplossingen binnen een intelligent totaalconcept. Enkele ideeën die ik las die in zo'n concept zouden kunnen passen zijn:
• naast stoppen met steenkool ook direct en volledig stoppen met biomassa,
• terugdringen verbruik olie en in de energietransitie nog even doorgaan met aardgas,
• focus op de ontwikkeling van de waterstofeconomie [13] en energieopslag zoals: waterstofgas, H2fuel [14] en de Battolyser [15],
• wind- en zonne-energie meer op zee en in woestijnen, met name in arme en warme landen zodat zij duurzame inkomsten uit export hebben, (duurzame win-win),
• meer investeren in nuclear research om van destructieve kernsplitsing naar constructieve kernfusie over te kunnen stappen of op zijn minst overgaan op Thorium,
• energieverbruik minderen door duurzaamheid, isolatie, korte vluchten duurder maken, minder vlees, lokale productie, vaker thuis werken, etc.
• meer duurzame nieuwe ideeën voor de productie van voedsel ontwikkelen zoals mosselen en oesters op windmolenbeddingen,
• CO2-opslag door de bescherming van bos, grootschalige (her)bebossing, houtbouw en olivijn,
• adviezen volgen van experts, klimaatwetenschappers en consensusgroepen als Urgenda [16] en EASAC [16]
En dat is maar een greep, er is een enorme zee van met name Nederlandse innovatieve initiatieven.
Het water overwonnen we vorige eeuw met de Deltawerken, en waterhuishouding werd onze export-expertise, nu is het tijd voor de geïntegreerde Energie- en Klimaatwerken waarmee we de wereld zullen veroveren.
Let's make the Netherlands innovative entrepreneurs again. Dat zou onze VVD’er Wiebes toch moeten aanspreken? Het is dan wel zaak snel te voorkomen dat die 11,4 miljard opgaat in biomassa-rook.
1artikelAD ‘Biomassa is bom onder het klimaat’https://www.ad.nl/nieuws/biomassa-is-bom-onder-het-klimaat~a2cd6d8c/
2 O2 Journaal, op 00:35 Wiebes tijdens de motie Koffeman in de 1e kamerhttps://vimeo.com/372851621
3 - Ecopower verwerkt Nederlands stamhout tot biomassa.https://youtu.be/Fet2zceG9VI
- film Biomassale Kaalkap. 05:30 Stamhout gaat de shredder inhttps://vimeo.com/356584707
- research naar hele bomen in biomassahttps://www.biomassmurder.org/research/whole-trees.html
- jaarringtest toont stamhout aanhttps://www.tropism.eu/oproep-monsters-biomassa.html
4 Enviva business overview, pag 21https://ir.envivapartners.com/sites/envivabiomass.investorhq.businesswire.com/files/doc_library/file/EVA_Investor_Presentation_January_2020_vFinal.pdf
5 Wetenschappers van de Universiteit van East Anglia: Elk jaar 25 miljard ton minder zuurstof in atmosfeer.
https://www.ad.nl/wetenschap/elk-jaar-25-miljard-ton-minder-zuurstof-in-atmosfeer~aff67930/
6 O2 Journaal, op 02:44 nachtelijke kaalkap in Estlandhttps://vimeo.com/372851621
7 Jaarverslag SBB 2018, pag. 54 post 13A,B:https://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/feiten-en-cijfers
8 Onder het kopje Zelfstandig bestuursorgaanhttps://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/organisatie
9 SBB promo filmpje op 01:45 https://youtu.be/lK_3H3zbJ3g
10 Jaarverslag SBB 2018, pag. 54 post 17:https://www.staatsbosbeheer.nl/over-staatsbosbeheer/feiten-en-cijfers
11 Flowchart van de SBB constructiehttps://www.tropism.eu/belangenverstrengeling-bij-staatsbosbeheer.html
12 David Smulders TU Eindhoven bij RTL Zhttps://www.rtlz.nl/opinie/video/4947736/subsidie-biomassa-perverse-prikkel-afschaffen-tu-eindhoven
13 Manifest Watersof Coalitiehttps://storage.googleapis.com/planet4-netherlands-stateless/2018/06/Manifest-Waterstof-Coalitie.pdf
14 H2fuel, waterstof in poedervorm https://h2-fuel.nl
15 Battolyser, toekomst van grootschalige electiciteitsopslaghttps://www.tudelft.nl/2018/tu-delft/eerste-battolyser-voor-elektriciteitsopslag-en-waterstofproductie-in-groningen-dankzij-waddenfonds/
16 40 puntenplan vanUrgendahttps://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/40-puntenplan/
17 EASAChttps://easac.eu/press-releases/details/easac-s-environmental-experts-call-for-international-action-to-restrict-climate-damaging-forest-bioe/